سروش آزادی

خطر خلاء سیاسی پس از فروپاشی حکومت دینی در ایران یکی از جدی‌ترین موضوعاتی است که باید در برنامه‌ریزی‌های سیاسی مد نظر قرار گیرد. تحلیل این پدیده نشان می‌دهد که فروپاشی نظام جمهوری اسلامی، به دلیل تخریب زیرساخت‌های جامعه مدنی و ضعف نیروهای مخالف، ممکن است جامعه را به شرایطی از بی‌ثباتی و هرج‌ومرج بکشاند. برای بررسی اهمیت این موضوع به موارد زیر می‌پردازیم:

تعریف خلاء سیاسی

خلاء سیاسی وضعیتی است که در آن رهبران حاکمیت قدرت و اعتبار خود را از دست داده و نهادهای حکومتی دیگر قادر به مدیریت امور نیستند. این شرایط معمولاً زمانی رخ می‌دهد که فروپاشی حکومت بر اثر عواملی مانند متلاشی شدن ساختارهای حکومتی، اعتراضات فراگیر اجتماعی، یا مداخله خارجی ایجاد شود. در چنین وضعیتی، نیروهای سیاسی مختلف برای پر کردن این خلاء به رقابت می‌پردازند؛ اما نبود مرجعیت مرکزی و سازوکار انتقال قدرت می‌تواند جامعه را به سوی خشونت و درگیری سوق دهد.

هم ‌زمان، سرسختی هسته قدرت شامل نیروهای بنیادگرا که به ابزارهای نظامی و امنیتی مسلح هستند، مانع کناره‌گیری مسالمت‌آمیز می‌شود. همچنین شکاف‌های عمیق میان رهبران سیاسی مخالف و عدم پیوستگی ساختاری و گفتمانی میان آن‌ها، بر پیچیدگی اوضاع می‌افزاید. علاوه بر این، بخشی از جامعه که طی حکومت جمهوری اسلامی به شدت آسیب دیده‌اند، ممکن است به خشونت گرایش پیدا کنند. در چنین شرایطی، مهار این خشم فروخورده بدون وجود رهبری کلان در سطح نیروهای مخالف بسیار دشوار خواهد بود.

افزایش درگیری‌های داخلی ممکن است به مداخله قدرت‌های خارجی منجر شود. تجربه سوریه نشان داده است که کشورهای خارجی می‌توانند از ضعف ساختار سیاسی برای پیشبرد منافع خود بهره ببرند، حتی تا حد تجزیه کشور. از سوی دیگر، فقدان ساختار دموکراتیک، که ناشی از حیات استبداد تاریخی در ایران است و با نظام اسلامی شدت یافته، همراه با نابودی جامعه مدنی و ضعف کنشگری نیروهای سیاسی، بستر مبارزه خشونت‌پرهیز را تضعیف کرده و امکان ظهور چرخه خشونت و سرکوب را افزایش می‌دهد.

نقش پارلمان نیروهای مخالف در مدیریت خلاء سیاسی

یکی از اقدامات ضروری برای پیشگیری از پیامدهای خطرناک خلاء سیاسی پس از فروپاشی جمهوری اسلامی، تأسیس پارلمان نیروهای مخالف در سه سطح صنفی، مدنی و سیاسی است. این پارلمان می‌تواند به عنوان نهادی هماهنگ‌کننده و برنامه‌ریز برای مدیریت شرایط بحرانی و گذار مسالمت‌آمیز عمل کند.

ضرورت پارلمان نیروهای مخالف

ایجاد این پارلمان پیش از فروپاشی حکومت ضروری است، زیرا: این پارلمان بستری برای گفت‌وگو، حل اختلاف‌ها و ایجاد همگرایی میان گروه‌های مختلف مخالف فراهم می‌کند. همینطور از هرج‌ومرج جلوگیری کرده و مانع از بروز درگیری‌های داخلی و رقابت‌های مخرب برای قدرت می‌شود. مهمتر آنکه وجود نهادی متمرکز که نمایندگان طیف‌های مختلف جامعه را شامل شود، می‌تواند نقش مهمی در بازسازی کشور ایفا کند.

تقسیم کار میان سطوح صنفی، مدنی و سیاسی که باعث می شود تا هر یک از این سطوح بتوانند بر اساس تخصص و توانایی‌های خود، نقش مشخصی در فرایند گذار و بازسازی کشور ایفا کنند:

جنبش صنفی سازماندهی اعتراضات و اعتصابات را به عهده دارد و اقدام به تأمین منافع گروه‌های شغلی و صنفی و جلوگیری از نارضایتی اجتماعی می کند.

جنبش مدنی با راهکارهای درخور می تواند از خشونت اجتماعی در مرحله فروپاشی جلوگیری نماید و با تقویت نهادهای مدنی و فرهنگ دموکراسی برای مشارکت فعال جامعه بسترهای اجتماعی را پس از فروپاشی فراهم سازد.

جنبش سیاسی براساس شایسته سالاری می تواند با برنامه‌ریزی برای گذار قدرت و طراحی ساختارهای حکمرانی آینده افدام نماید.

عملکرد پارلمان در دوران گذار

در شرایط کنونی، هنوز اجماع قابل توجهی بر سر هیچ جریان یا شخصیت فرهیخته‌ای در میان نیروهای داخل و خارج از کشور حاصل نشده است. پارلمان نیروهای مخالف می‌تواند به عنوان مرجع مشروع و اصلی مدیریت اجتماعی و سیاسی در دوران گذار عمل کند. این نهاد می‌تواند اقداماتی همچون تأسیس شورای انقلاب، تدوین خط‌مشی‌هایی برای پیشگیری از خشونت، به رسمیت شناختن حقوق اقلیت‌ها و تدوین قانون اساسی جدید را بر عهده بگیرد. همچنین در برابر افکار عمومی باید اطمینان دهد که قدرت به صورت انحصاری در اختیار هیچ گروه خاصی قرار نمی‌گیرد و رفراندوم‌هایی برای قانون جدید و ساختار سیاسی آینده برگزار شود.

چالش‌ها اکنون اپوزیسیون و راهکارهای پیش روی

ایجاد این پارلمان با چالش‌هایی نظیر اختلاف‌های ایدئولوژیک، مقاومت برخی نیروها و عدم اعتماد عمومی روبه‌رو خواهد بود. برای غلبه بر این چالش‌ها اول باید همه مردم ایران صرف نظر از گرایشات فکری و ایدئولوژیک و یا قومی و مذهبی مطالبه پارلمان مخالفین را تبدیل به یک خواست عمومی کنند. تلاش شود که در همه رسانه های عمومی و فضای مجازی از مخالفین جمهوری اسلامی خواسته شود تا آغاز گر چنین پارلمانی برای مدیریت مرحله فروپاشی جمهوری اسلامی باشند. از طرف دیگر هر نیرو یا جریانی که پیش قدم موسس چنین پارلمانی باشد، باید به مردم ایران تضمین دهد که در فعالیتهای تاسیس پارلمان از شفافیت و عدالت در انتخاب نمایندگان برخوردار است. و مکانیزم‌های دموکراتیک برای حل اختلاف‌ها و جلوگیری از سلطه گروه خاصی را در فرایند تاسیس تا انتخاب نمایندگان در آن پارلمان پیروی می نماید. از طرف دیگر اجتنان ناپذیر است که چنین نمایندگانی باید از حمایت جامعه بین‌المللی برای مشروعیت‌بخشی و تقویت توان این پارلمان برخوردار باشند. در این رابطه نهادهای حقوق بشری و سازمان ملل متحد ابزار موثری در هدایت این راهکارها می باشند.

نتیجه‌گیری

پارلمان نیروهای مخالف نه تنها ابزاری برای آمادگی نیروهای سیاسی، صنفی و مدنی پیش از فروپاشی است، بلکه نقشی کلیدی در مدیریت گذار قدرت و جلوگیری از خلاء سیاسی ایفا می‌کند. تأسیس این نهاد، همراه با تقویت همگرایی و سازش میان گروه‌های مخالف، می‌تواند بحران‌های احتمالی پس از فروپاشی را کاهش دهد.

تجربه سوریه به ما نشان می‌دهد که اگر سناریوی مشابهی در ایران پهناور رخ دهد، پیامدهای آن بسیار وخیم‌تر خواهد بود. تنها یک پارلمان متشکل از نیروهای مخالف در سه سطح صنفی، مدنی و سیاسی، همراه با همکاری نهادهای بین‌المللی، می‌تواند در مرحله فروپاشی به مردم ایران یاری رساند و آینده‌ای امن‌تر و پایدارتر را تضمین کند.