با گذشت بیش از صد واندی سال از انقلاب مشروطیت در ایران، می توان اثرات این جنبش را در تمامی قشرهای اجتماعی و به ویژه زنان دید. بوجود آمدن نهادهای قانونگذاری وتصویب قوانین حقوق شهروندی، کنشگران زن را برای حل مشکلات زنان و مسائل جنسیتی راه گشا شد.

افضل وزیری، آموزگاریک مدرسه دخترانه در دوران انقلاب مشروطه می نویسد ” زن را در چادر، در خانه مخفی و محبوس کرده‌ و از هر دانشی دور نگه داشته‌اید، در کار خارج هم شرکت نمی‌دهید، از بردن نامش هم عار دارید و به نام‌های منزل یا بچه‌های خانه از قبیل مادرِ حسن از او یاد می‌کنید. از حقوق انسانی هم حقی برای او قائل نیستید و تمام حقوق به نفع مردان تعبیر و مورد اجرا گذاشته می‌شود.” او با این سخنان ویژه گی شرایطی را که زنان پیش از انقلاب مشروطه داشتند را نشان میدهد.در این شرایط بود که زنان برای رسید ن به حقوق سیاسی چون حق انتخاب کردن و انتخاب شدن، مداخله و اظهار نظر در امور کشور و حل مشکلات جامعه، کنشگری و مبارزه را شروع کردند.

آغاز کنشگری در محیطی که از حقوق اولیه انسانی زنان نشانه ای نبود، آنان را حول خواسته هایی محدود وعملی تر بسیج نمود. زنان از طرفی تلاش کردند که برای به پیروزی رساندن انقلاب مشروطه از طریق حمایت مالی کمک رسان و در مواردی با مشارکت در مبارزه مسلحانه مثمرثمر باشند و نشان دهند که وظیفه زنان فقط در محدوده نگهداری از بچه و خانواده نباید باشد.

از طرف دیگر زنان انجمن های سّری ای تشکیل دادند که نشریات متعددی را در حوزه مسائل زنان منتشر می کرد. وظایف این انجمن ها بالا بردن سطح آ گاهی زنان نسبت به حقوق خود و مسایل سیاسی جاری مملکت بود. کوشش ها و مبارزات زنان در این مقطع زمانی چون بیشتر طبقات بالا و متوسط جامعه را در بر می گرفت و ارتباطات کافی با قشر های پائین جامعه نداشت نتوانست نفوذ همه جانبه ای داشته باشد که بتواند بصورت یک نیروی قوی عمل کند و جامعه را بسوی تغییر وضع اجتماعی و اقتصادی زنان پیش ببرد.

در جریان جنبش و پس از استقرار مشروطیت، با اینکه به دلیل دخالت روحانیون زنان نتوانستند حقوقی را که حق آن‌ها بود به دست آورند اما فعالیت های گسترده ای را شروع کردند. در اين دوره زنان برای اولين باردر فعاليت های بين المللی شرکت کردند.در کنفرانسی در استانبول که عده زيادی از مشروطه خواهان شرکت داشتند کميته ای از زنان مشروطه خواه تشکيل شد که به افشاگری درباره حکومت ايران پرداخت.

زنان در اين دوره کمک به تاسيس بانک ملی کردند و بدین منظورزینت آلات خود را به فروش رساندند و از اين راه توانستند سرمايه قابل ملاحظه ای برای تاسیس بانک جمع آوری کنند. بعلاوه زنان مردم را تشويق به استفاده از کالاهای داخلی وتحريم کالاهای خارجی نمودند تا جامعه را از وابستگی برهانند .

همچنین تشکیل انجمن های زنان برای بالا بردن سطح آگاهی و فراهم آوردن شرایطی که به زنان حق اظهار نظر و بحث می داد، امکانی فراهم آورد که برای اولين بار اين انجمن ها بتوانند در بروز توانمندی های سياسی و اجتماعی زنان و همبستگی های زنانه نقش مهمی داشته باشند و در بوجود آمدن مدارس دخترانه اثر گذار باشند.

از انجمن های فعال این دوره “انجمن آزادی زنان” بود که در سال ۱۲۸۶ تاسيس شد. در اين انجمن با مردان به بحث و گفتگو پرداخته می شد. “انجمن مخدرات وطن” به رياست “بانو آغابيگم” بود که در سال ۱۲۸۹ در تهران تاسيس شد. اهداف اين انجمن دفاع از استقلال کشور، مخالفت با وام گرفتن از بيگانگان و ممانعت از خريد کالاهای خارجی ، تاسيس مدارس دخترانه و کلاس های آموزش برای بزرگسالان بود.” انجمن نسوان” ،”انجمن همت خوانين” و “هيأت خوانين مرکزی” نيز از انجمن هائی بودند که در دوران مشروطيت در ايران تاسيس شدند و فعالیت کردند.

تاسيس مدارس دخترانه و تلاش برای با سواد کردن زنان از فعاليت های مهم دوره مشروطيت بود که تاريخ نوينی را برای زنان ايرانی بوجود آورد. در سال ۱۲۸۶ در يک گرد هم آئی در تهران زنان تاسيس مدارس دخترانه را تصويب کردند.

تلاش برای تأسیس مدارس دخترانه، از طرف حکومت وقت و فقها به شدت مورد مخالفت قرار گرفت، اما با همت و کوشش های مداوم و پی گیرزنان پیشرو و مبارزانی چون خانم طوبی رشد یه ،خانم وزیراف و خانم نسا اولین مدرسه دخترانه در سال ۱۲۸۶ در تهران تاسیس شد و در مدت دوسال به نقل از روزنامه تایمز لندن تعدادشان به پنجاه رسید.

پس از مساله آموزش، مسئاله حجاب و پوشش زن یکی از موارد حقوق اجتماعی زنان بود که مورد توجه قرار گرفت ودر این مورد مقالاتی بوسیله زنان منتشر شد. تاج‌السلطنه یکی از زنان متجدد قاجار در بخشی از خاطراتش به حجاب اشاره‌ دارد تا ثابت ‌کند که خواست تغییر پوشش در جامعه، پیش از آن که در سال ۱۳۱۴ خورشیدی بطور رسمی بیان شد، مطرح بوده است. باور تاج‌السلطنه بر این بود که “علل تمامی عیوب و مفاسد اخلاقیه که در مملکت تولید ونشر شده است، عدم علم و اطلاع زنان و علت این ناآگاهی، نقاب و حجابی است که زنان دارند”.

کنشگران زن در این دوره هچنین به قوانین زن ستیز و نابرابر خانواده مانند طلاق، چند همسری و ازدواج کودکان اعتراض کردند. زنان از اقشار گوناگون چه از اشرافیان و چه از زحمتکشان تحت فشار این قوانین بودند. بطور مثال تاج‌السلطنه، دختر ناصرالدین شاه کودک همسر هشت ساله ای است که در باره رنجی که تحمل کرده در خاطراتش به تفصیل نوشته است.

هر چند که خواست “تغییر قوانین خانواده” یک خواست مشترک اقشار گوناگون زنان بود اما بیشتر اعتراضات از سوی زنان روشنفکر از قشرهای بالا صورت گرفت زیرا توانایی بیشتری برای این کار داشتند و با روزنامه ها و مجلات محلی در تماس بودند ومی توانستند صدای اعتراضات را منعکس کنند. از سال ۱۲۸۸ تا سال ۱۲۹۰ اعتراض به سهولت طلاق زنان، چند همسری و کودک همسری بوسیله نوشتن مقاله وانتشار آنها در روزنامه ها و نشریات زنان صورت گرفت .در این مقالات اعتراضی، به دین اسلام، ریشه این نابرابری ها اشاره نمیشد و فقط روحانیون و مردان را مخاطب قرار میداد و آنان را عامل ومروج این تبعیض‌ها می خواند. در مقابل نیروهای مذهبی بر این باور بودند که خواسته‌های زنان برای قوانین طلاق و چندزنی، لغو و فسخ قوانین الاهی است و به مخالفت با انها می پرداختند و بدین ترتیب این قوانین زن ستیز همچنان تا پس از مشروطه باقی ماندند .

در نتیجه فعالیت ها و تلاش های بسیار کنشگران زن ، حق رای برای زنان در مطالبات مشروطه‌خواهان قرار گرفت، اما با مقابله قشر های مذهبی و سنتی جامعه حق رای و حق انتخاب شدن و انتخاب کردن برای زنان در قانون مشروطه قرار نگرفت و زنان در رده دیوانگان و جنایتکاران باقی ماندند.

حق رای درسال ۱۳۴۳ به همت مبارزات زنان و پی گیری زنان فمنیست دولتی در دوران پهلوی دوم در قوانین رسمی کشور پذیرفته شد.

زنان با پيش زمينه های تاريخی و تجربی از جنبش تنباکو، تا جنبش مشروطیت و بيرون آمدن زنان از خانه و حضور در اجتماعی که پيش از آن همواره فضائی مردانه بوده و دسترسی به اموزش برای دختران دستاورد های بزرگ انقلاب مشروطيت برای زنان بود. در اين انقلاب به سبب سرعت وقايع سياسی و اجتماعی، اثرات فرهنگی که همواره زمان زيادی لازم دارد که به سر انجام برسد ، مشهود نبوده ولی با این حال توانست پایه گذار مبارزاتی باشد که جنبش زنان ایران را شکل داد.

١٤مرداد١٤٠١خورشيدى/ پنج آگوست ٢٠٢٢ ميلادى

این مقاله همچنین به همایش سالگرد پیروزی مشروطیت ـ بنیاد میراث پاسارگاد ارائه داده شد.