22 تیرماه  سالگشت در گذشت خلیل ملکی ست (۱۲۸۰ در تبریز – ۲۲ تیر ۱۳۴۸ در تهران). خلیل ملکی انديشمند و نظريه پرداز سياسیِ سوسیال دموکرات از جوانان جمعی بود که به ۵۳ نفر شهرت يافتند، که به اتهام اقدام عليه امنيت کشور زندانی شدند. برخی ازاين افراد پس از آزادی حزب توده ايران را برپا کردند. ازخليل ملکی نيزخواستند به حزب بپيوندد او اما با تجربه ی بدی که از رفتارعده ای از اين افراد در زندان داشت، در آغاز از پيوستن به حزب خودداری کرد. سرانجام اما به حزب پيوست و از رهبران حزب توده ايران شد. وی پس از چندی در رابطه با مشی سياسی حزب و نقش اتحاد جماهير شوروی در اين سياست گذاری ها اعتراض ها و انتقاد هائی را متوجه رهبری اين حزب کرد، و از اين حزب جدا شد.(1).

خليل ملکی پس از انشعاب از حزب توده ايران، در۱۶ آذر ۱۳۲۶ اعلاميه انشعاب “حزب سوسياليست توده ايران” که امضای ۱۲ نفر از همفکران اش را نيز پای خود داشت، منتشر کرد. (2) ” وی از سال ۱۳۲۸ در روزنامه “شاهد” بقايی مطالبی در انتقاد از حزب توده و علت انشعاب خود از آن حزب را نوشت. او دو سال بعد با آغاز نهضت ملی به اتفاق بقايی حزب زحمتکشان ملت ايران را تاسيس کرد. ملکی که انتشارات حزب را به عهده داشت، نشريه ای به نام “نيروی سوم” به عنوان ارگان سازمان جوانان حزب منتشر کرد که اين نام، پس از جدايی از بقايی، به گروه سياسی ملکی اطلاق می شد. در حاليکه دکتر بقايی به تدريج در مقابل مصدق قرار می گرفت، ملکی و هوادارانش با وجود انتقادهايی که از مصدق داشتند از مصدق حمايت کردند و به مخالفت با تغيير مشی بقايی وحزب زحمتکشان پرداختند.” اوّلين مقالات اصلی دربارهء ملّی شدن صنعت نفت ايران به قلم خليل ملکی در روزنامهء شاهد منتشر شد.”…اکثر فعالان از نظرات ملکی طرفداری می کردند…ملکی پس از کودتای ۲۸ مرداد تحت تعقيب قرار گرفت، بازداشت شد و مدتی در قلعه فلک الافلاک به زندان افتاد. در سال ۱۳۳۶ “جامعه سوسياليست های جبهه ملی” را تشکيل داد، و نشريه “علم و زندگی” را تا سال ۱۳۳۹ منتشر کرد.”
او در سال ۱۳۴۴ دوباره بازداشت و محاکمه شد. اتهام او همان اتهام ۲۷ سال پيش، قيام عليه امنيت کشوربود. آل احمد محاکمه ملکی را ” به خاطر خفه کردن جبهه ملی سوم بود در نطفه اش، که ملکی و جامعه سوسياليست ها محرک اصلی انعقادش بودند و اعلاميه وجودی اش با شرکت تمام احزاب وابسته به نهضت ملی در تيرماه ۱۳۴۴ مخفيانه منتشر شد.”، می دانست.
ملکی و سه نفر از يارانش در دادگاه، دفاعی مفصل از خود کردند که به شکلی محدود در نشريات منتشر شد. دادگاه ملکی را مجرم شناخت و به سه سال زندان محکوم کرد. او پس از يک سال ونيم آزاد شد و اندکی بعد درگذشت.

جدائی خلیل ملکی از حزب توده سبب شد رهبری حزب توده ايران و حزب کمونيست اتحاد شوروی با روزنامه ها و نشريه های متعدد مثل راديوپيک ايران، راديو مسکو و…دست به “ترورشخصيت” او بزنند، و فراتر از اين تا آن حد پيش بروند که – به روايت دکتر مهرداد بهار ” رفقای حزبی اش نقشـهء قتل ملکی را در زندان فلک الافلاک” بکشند.
“…ملکی آدمی صديق، صميمی و اصولی بود و تسليم زور يا اشتباه بزرگ نمی‌شد. تا سال ۱۳۲۶ که ملکی در حزب توده بود ايراد اساسی او (به رهبری جناح اصلاح‌طلب حزب) يکی رفتار خودسرانه و بوروکراتيک سران حزب بود، ديگری سرسپردگی آنان به سفارت شوروی، اگرچه همان سران پس از شکست فاحش سياست‌شان در قبال قيام آذربايجان (که ملکی با آن مخالفت کرده بود) برای مدت کوتاهی به ملکی روی آوردند اما پس از انشعاب ملکی و يارانش از حزب توده کار آنها به جايی رسيد که ملکی را جاسوس انگليس، نوکر دربار و مامور سازمان امنيت بنامند. اين بود نمونه اخلاق سياسی “حزب طراز نوین”(3)”
“…از همان ساعات نخستين اين واقعه (انشعاب گروه ملکی از حزب توده) ، انشعابيون به خصوص شخص ملکی شديدا” و بطور بی رحمانه مورد حملات خردکننده حزب توده و راديو مسکو قرار گرفت. آنچه ناسزا و تهمت و افترا در زرادخانه ی برچسب زنی اين دو پيدا می شد نثار دو سه تن از اين گروه خصوصا” ملکی گرديد و او که تا پيش از اين جريان در تمام محافل حزبی و نشرياتش بزرگترين صاحب نظر مسايل سياسی حزب شمرده می شد و القابی نظير: فرزند دلير وطن، ياور خلق ، پرچمدار نهضت توده های وسيع را به يدک می کشيد به يک باره دشمن قسم خورده خلق های محروم، نوکر امپرياليسم، جاسوس انگليس، دستيار بيگانگان و مسافر لندن قلمداد شد…”(4) .” از آن پس حتی نزديک شدن به خليل ملکی ” جرم حزبی” تلقی می شد.”
“…پس از ماجرای فرقه دموکرات آذربايجان و مساله امتياز نفت به شوروی، نطفهٔ شک و ترديد روشنفکران ايرانی به استالين و شوروی بسته شد. خليل ملکی يکی از رهبران حزب توده ايران بود که پرچم استقلال فکر و انديشه را در مقابل سياست‌های شوروی علم کرد. گرچه خليل ملکی توسط حزب توده و راديو مسکو ترور شخصيت شد اما او توانست در دوران نهضت ملی ايران حزب زحمتکشان را تشکيل دهد.”
“… “…دکتر اسحاق اپريم… پيش از سفر به انگلستان با گروه روشنفکران ارانی ارتباط داشت… در انگلستان با حزب کمونيست انگليس رابطه داشت و بعد به ايران آمد. از همان ابتدا که نزد ما آمد، درست مثل جاه طلب های معروف، شلوغ کردن را شروع کرد و يک چه بايد کرد نوشت و مدعی شد که بايد حزب را عوض کنيم و يک گروه آوانگارد تاسيس کنيم که يک توده وسيع دموکرات را رهبری کند… اپريم به گرو ه ملکی نزديک شد… البته او محاکمه و از حزب اخراج شد…”(5)
“…حزب توده ادعا کرد ملکی از حزب “اخراج شده” است …استراتژی آنها اين بود که ملکی را اگر نه آلت دست شاه، دستکم هم پيمان حکومت او و بريتانيايی‌ها نشان دهند. يکی از اولين اقدامات آنها چاپ تلگرافی بود که علی الظاهر امضای ملکی را در پای خود داشت و در روز سوء قصد به جان محمدرضا شاه پهلوی ارسال شده بود. اين تلگراف که در يکی از دو روزنامه پر تيراژ آن روزهای تهران چاپ شد، به “حمله ناجوانمردانه و خائنانه” به شاه اعتراض می‌کرد. اعضای بلند پايه حزب توده گمان می‌کردند با اين کار ملکی را در وضعيتی دو سر باخت قرار داده‌اند. اگر او جرأت می‌کرد ارسال تلگراف را تکذيب کند، دچار خشم حکومت می‌شد. معنی چنين تکذيبی اين بود که او از سوء قصد به جان شاه متأسف نشده‌است. اما اگر همانطور که آنها اميدوار بودند، ارسال تلگراف را انکار نمی‌کرد، می‌توانستند او را خائن جا بزنند. آنها همواره تکرار می‌کردند که دليل بريدن او از حزب اين بوده که با حکومت و بريتانيايی‌ها زد و بند کند. ملکی آنان را با صدور بيانيه‌ای در همان روزنامه غافلگير و ارسال تلگراف کذايی را تکذيب کرد.(6)
“…ملکی بهای سنگينی برای خرد، اعتدال، مدارا و اعتقاد به ديالوگ در جامعه‌ای پرداخت که رژيم آن هر حرف انتقادی را بی‌رحمانه سرکوب می‌کرد و تنها هدف مخالفان آن نيز برانداختن رژيم بود. در نتيجه، رژيم در ادعانامه دادستان نظامی‌اش او را “يک ماجراجوی بالفطره و آنارشيست توصيف کرد که از احساسات رقيق جوانان برای رسيدن به هدف‌های کثيفش سوءاستفاده می‌کند و در اين راه از هيچ وسيله زشتی فروگذار نخواهد کرد.” و درعين حال براندازان در بهترين حال او را “انشعاب‌چی” ولی بيش از آن نوکر شاه، ساواک، انگليس و (پس از آن) امپرياليسم آمريکا خواندند”(7)
“ملکی مرد مبارزِ سياسی و اهلِ انديشه‌ی سياسی بود و از جوانی به رسالتِ روشنفکری و مبارزه‌گری روشنفکرانه در راستای انديشه‌ی چپ باور داشت. پس از جدايی از حزب توده و استالينيسم هم همچنان رسالتِ روشنفکرانه‌ی خود را رها نکرد و به جبهه‌ی مصدقی پيوست. پس از ۲٨ مرداد به زندان و تبعيد افتاد، اما با آزاد شدن از زندان همچنان بر آن بود که نبايد ميدان را خالی کرد و بايد کوشيد تا شرايط فعاليتِ سياسی علنی فراهم شود. ملکی اهل کينه‌توزی و نفرت نبود و پختگی فکری او در آن بود که خود را از ذهنيتِ دوقطبی و سياه و سفيد نگرِ کمونيستی رها کرده بود. اما خط سياسی و فکری ملکی در دوران بعد از کودتا تا انقلاب چندان خريدار نداشت، بلکه دشمنانِ فراوان هم داشت. به‌ويژه از جانب گروه‌های گروه‌های چپ تندرو، و از همه بدتر حزبِ توده، زيرِ ضربِ تهمت و افترای دائمی بود. رژيمِ شاه هم با اعتماد به نفسی که پيدا کرده بود و با پروژه‌ی “انقلابِ شاه و ملت”اش نه تنها جريان‌های انقلابی را با خشونتِ بسيار سرکوب می‌کرد، ميدانی به جريان‌های مصدقی ميانه‌رو هم نمی‌داد، از جمله به ملکی و حزبِ او. چنان که جنبشی از ترکيبِ حزب‌های ملی-مصدقی را که با رهنمودِ دکتر مصدق با نامِ جبهه‌ی ملی سوم در سال ١۳۴۳در حال شکل‌گيری بود، در نطفه خفه کرد. و به دنبالِ آن ملکی و چند تن از رهبرانِ جامعه‌ی سوسياليست‌ها و نيز نهضتِ آزادی که دست اندر کاری آن بودند، به زندان افتادند.(8)
“عبدالحسين نوشين نمايشنامه‌نويس و کارگردان تئا‌تر از دوستان نزديک خليل ملکی بود …نوشين از اعضای حزب بود. فشار رهبری حزب برای محکوم کردن انشعاب ملکی، نوشين را نيز ناگزير کرد تا علی‌رغم ميل خود، با آنان همساز شود و اعلامیۀ شديداللحن و افتراآميز حزب توده عليه ملکی را امضا کند….اوايل سال ۱۳۲۷ ،چند ماه پس از انشعابِ دی ماه ۱۳۲۶ از حزب توده، ملکی نامه ای خطاب به نوشين نوشت:
دوست عزيز آقای نوشين! چند ساعت پس از نصف شب است که اين سطور را برای شما می‌نويسم. خيلی دلم برای شما تنگ شده است، ولی ملاقات با يک نفر خائن و منحرف برای شما خيلی خوشايند نبايد باشد. گاهی خيال می‌کنم شما را در روی صحنۀ تئا‌تر زيارت نمايم، ولی نمی‌توانم خود را راضی کنم. ايراد من نه برای اين است که شما امضايی برای تقبيح عملی نموده‌ايد که مسبّبين حقيقی آن را بيشتر از من می‌شناسيد. برای اين نيست که من نمی‌خواهم و نمی‌توانم حتی در روی صحنۀ شما را ببينم،
بلکه تنفر من از ديدن شما به اين جهت است که در مقابل اين روشِ بی‌شرفانه و ناجوانمردانه، سکوت اختيار نموديد. …شما نقشی را که امروز در صحنۀ سياسی بازی می‌کنيد در صحنۀ تئا‌تر بازی نمائيد و شخصیّت سياسی خودتان را به مردم مجسّم سازيد؛ بی‌شک موفقيت بزرگی خواهيد داشت…در روی صحنه، يک فرد اجتماعی و مبارزی را مجسّم نماييد که تا ديروز عليرغم توجه تمام دوستان خود و عليرغم عقل و منطق، هنر و قريحۀ خود را فدای سياست، يعنی وکيل شدن برای مجلس نموده بود، ولی امروز – به عکس- تمام عقايد سياسی و اجتماعی خود را به تمام معنیِ کلمه، فدای قريحه و هنر، يعنی فدای نتيجۀ حاصل از هنر، يعنی “پول” نموده است، ‌‌‌ همان پولی که شما هنرمندانه بار‌ها آن را در صحنۀ تئا‌تر معرفی نموده‌ايد، که با آن می‌توان وجدان اخلاقی‌ترين مردم را خريد. با پول می‌توان شجاعت اخلاقی انسان را خريد، البته تصديق خواهيد فرمود که اين نوع خريداری لازم نيست هميشه مستقيم باشد، غيرمستقيم هم، از لحاظ اخلاقی‌‌‌ همان اثر و نتيجه را دارد.
اگر يک فردِ مبارزِ هنرمندی برای رواج بازار تجارت هنرمندانۀ خود، و يا از ترس کسادی بازار خود، اجازه دهد که به نام او – و يا بـا سوءاستفاده ضمنی از نام و شخصیّت او – قبيح‌ترين مردم، شريف‌ترين افراد را خيانتکار و منحرف و عامل امپرياليسم و همرديف تروتسکی و غيره جلوه دهند، و او ساکت و آرام بنشيند که اسم او نيز به عنوان عضو هيئت اجراييه در اين اتهامات به عنوان اکثريت تام و تمام [هيئت اجراييه موقت حزب توده] مورد سوءاستفاده قرار بگيرد، اسم اين را چه می‌توان گذارد؟
….اگر من جرأت صراحت لهجۀ گستاخانه را پيدا کرده‌ام، البته تعجب نخواهيد نمود….متوجه هستيد که من امروز با حادثه‌ای روبرو شده‌ام که هر نوع صراحت لهجۀ گستاخانه‌ای را توجيه می‌نمايد. شما خوب متوجه هستيد در اين پيس سياسی که امروز در نهضت توده‌ای ايران به قلم آقای طبری نوشته می‌شود، و به کارگردانی ايشان و شرکت دکتر يزدی‌ها و دکتر کشاورز‌ها و قاسمی‌ها و عمّه مظفر فيروز‌ها و شوهر او و متأسفانه با شرکت خودِ شما بازی می‌شود، نقش خيانتکار به من و خامه‌ای و جواهری و ساير افراد شرافتمند تحميل شده است…
دوست عزيزم آقای نوشين، گويا فراموش نموده‌ايد اين انحرافات خيانتکارانه که به من نسبت داده می‌شود تاريخش، به عکس آنچه ادعا شده، از موقع انتشار کتاب “چه بايد کرد؟” [اثر اپريم اسحق، ارديبهشت ۱۳۲۵] نمی‌باشد. خيلی زود‌تر از آن شروع شده. البته فراموش نکرده‌ايد – و اگر اشتغالات کسبی باعث فراموشی شده باشد، با کمی تأمّل تصديق خواهيد نمود – که طبری و قاسمی و کيانوری و شما بوديد که اين فکر امروزی را که من تعقيب می‌نمايم، در من تزريق نموديد. گويا فراموش نکرده باشيد که من پس از شناختن افراد “اپورتونيست” در گوشۀ خانۀ خود منزوی شده بودم. وقتی شما از طبری تعريف و تمجيد کرديد و مرا به تبعيت از فکر خودتان تشويق نموديد، من ضعف‌ها و خودخواهی‌های او را که در زندان ديده بودم برای شما تعريف کردم. شما خوب می‌دانيد که فکر امروزی من عيناً‌‌‌ همان فکر مشترکی است که من و شما و طبری و قاسمی و کيانوری آن روز تعقيب می‌نموديم و گويا تنها من و خامه‌ای، از آن عده، امروز نسبت به آن افکار شريف و عالی وفادار مانده‌ايم،…حتماً فراموش ننموده‌ايد که علاوه بر اشخاص نامبرده، يک شخص ساکت و آرام نيز در اغلب جلسات ما حضور داشت…خواهش می‌کنم اين سطور را برای صادق هدايت بخوانيد. او فراموشکاری شما را جبران خواهد نمود.
من پس از نوشتن اين مراسله، حس می‌کنم که تمام نفرت من از شما تبديل به محبت و صميميت هميشگی گرديده و حس می‌کنم که در يکی از شب‌های هفته می‌توانم شما را در روی صحنۀ تئا‌تر ببينم … من در عالم دوستی موظّف بودم به تکليف خود عمل کنم، و افکار خود را دربارۀ شما به خودِ شما بنويسم تا بتوانم استراحت نمايم.(9)
“ملکی و جريانی که در سال ۱۳۲۶ از حزب توده انشعاب کردند، ابتدا فکر می‌کردند اشکال از حزب توده و کژروی رهبرانِ آن است. آنان با انگاره‌ی آرمانی‌ای که از اتحادِ شوروی داشتند، فکر می‌کردند که شوروی از آن‌ها حمايت خواهد کرد. ولی وقتی راديو مسکو به انشعابيون حمله کرد جا خوردند. حتا مدتی از صحنه‌ی سياسی بيرون رفتند. ولی با ماجرای جدا شدنِ تيتو، رهبرِ حزبِ کمونيستِ يوگوسلاوی، از کمينفرم، ملکی دريافت که ماجرا جهانی ست و ريشه‌ی فساد در خودِ استالينيسم است. ملکی آدمِ با سوادی بود. به فرانسه و آلمانی کمابيش مسلط بود. به انگليسی هم می‌توانست بخواند‌. مشاهده‌ی صحنه‌ی جهانی و مطالعات او را آرام-آرام به سمتِ سوسيال دموکراسی کشاند. به لحاظِ روشِ سياسی هم رويکردِ او ديگر نه انقلاب با ايده‌های لنينی بلکه روش‌های خشونت‌پرهيز بود. ملکی از جنبشِ گاندی در هند و منشِ سياسی جواهر لعل نهرو هم تاثير پذيرفته بود. خط فکری نهرو و حزبِ کنگره هم سوسيال دموکراسی بود”.(10)
ترور شخصيتِ خليل ملکی يکی از تلخ ترين و شرم آورترين رخداد های سياسی، فرهنگی و اخلاقی تاريخ معاصر ميهنمان است. شدت و ابعاد فشارهای عصبی و روانی ناشی از اين ترور به حدی بود که ملکی را تا آستانه خودکشی پيش برد.
“…زجر و شکنجــهء روحی که همرزمان سابق من بر من تحميل کرده اند، خيلی کُشنده تر از شکنجـه های جسمانی ست که (در زندان) به من داده اند و يا می توانند بدهند.”(11)،” من شخصاً – همواره – عادت کرده ام که از بروتوس ها از پشت خنجر بخورم
“…خليل ملکی بعد از جدائی از حزب توده و اضطراب و نگرانی ناشی از آن، و از آن مهمتر شوک حملات بی رحمانه و ترور شخصيت راديو مسکو و ملازمان ايرانی آن، دچار یأس و سرخوردگی شديد شد. او تصميم گرفت کلاً از عالم سياست کنار بکشد و تا آستانه خودکشی پيش رفت…”
رهبران حزب توده ايران با زمينه سازی های گسترده و با تمامی امکانات سراغ اين يار قديمی شان رفتند، روش و منشی که غيرمترقبه نبود. ريشه دار بودن فرهنگ عدم تحمل دگرانديشی و مخالفت سياسی و حزبی، در ميان رهبران حزب توده، و نيزمطلق گرايی و خود حق پنداری آنان که حتی ترور و ترور شخصيت را به سود ايدئولوژی و تفکر سياسی و حزب خود می دانستند، همراه با اين باور که هدف وسيله را توجيه می کند، ترور شخصيتِ ملکی را برايشان قابل توجيه و پذيرش کرده بود. برای رهبران حزب توده حرمت و کرامت انسان تا هنگامی مورد پذيرش بود که عضو حزب پذيرای ايدئولوژی، تفکر و رفتار حزبی باشد وبه رهبری حزب توده و حزب کمونيست اتحاد شوروی بدون بُرو برگَرد تمکين کند. مخالفت ونقد رهبری مطلق گرا و تماميت خواه، عضو معترض ومنتقد را فاقد حرمت و کرامت انسانی می کرد، تا آن حد که با او با زبان ترور و ترور شخصيت سخن می گفتند. با اين همه از ميان ترورهائی که حزب توده ايران مرتکب شده است ترور ملکی در زمره ی ترورهای نافرجام است:
“ملکی در کوتاه‌ مدت به رغم زندان و محروميت و فحش و فضيحت، کار زيادی از پيش نبرد چون از زمان خود خيلی جلو بود. تاثير او دقيقا در درازمدت، در زندگی‌نامه عبرت‌انگيز او مشاهده می‌شود.(12).
در بيان نافرجامی ترور شخصيت خليل ملکی و امثال او، پلخانف حرف آخر را زده است: ” بزرگی يک شخصيت تاريخی به اين مناسبت است که او دارای ويژگی های لازمی است که اورا يکی از مستعدترين افراد برای خدمت به احتياجات زمان و عصر خويش می نمايد.(13)

ـــــــــــــــــــــــــــــ
منابع و زيرنويس:
گوشه هائی از ديدگاه ها ی نظری و سياسی خليل ملکی: -1
درباره خليل ملکی قضاوت ها ی متفاوت وجود داشته، و دارد: توده ای ها و جريان های مشابه به او تهمت جاسوسی برای آمريکا و انگليس و همکاری با سازمان امنيت و نوکری شاه زدند، و می زنند. “…ديدارهای ملکی با شاه که نشان از اعتدال سياسی اوداشت را نشانه ای دانستن مبنی بر اينکه او” جنايات پهلوی ها و عمق جنايات در اذربايجان و گوشه گوشه ايران همراه با جنايات امپرياليسم امريکا و امپرياليسمک انگلستان را به بوته فراموشی سپرده بود.” با واقعيت منطبق نيست. ملکی در ديدارهای اش ذره ای از مواضع خود عدول نکرد و به عنوان يک سوسيال دموکرات آزاد انديش و آزاديخواه با شاه ملاقات کرد…” ، و طرفداران رژيم شاه نيز او را به اتهام ” قيام عليه سلطنت مشروطه و اقدام به مسموم کردن ذهن جوانان ” محاکمه نظامی، زندان، و از همه حقوق اجتماعی محروم کردند.”. در دوران محمد رضا شاه پهلوی حتی ممنوع القلم اش کردند. ( کتاب ده شب انتشارات اميرکبير، ۱۳۵۶، سخنرانی شمس آل احمد)
ديدگاه های سياسی و نظری ملکی در برنامه ” نيروی سوم” تجلی يافته بود ، در برنامه ای که بازتاب اين انديشگی است:
“…روشنفکرانی که خود را در خدمت طبقهٔ سوم قرار داده‌اند و راه حل مشکلات خارجی و داخلی را مطابق فرضيه‌های سوسياليستی، تنها راه چاره می‌دانند و با نيروی ملت ايران، رشد و تکامل سوسياليسم را ضروری می‌دانند، نيروی سوم‌اند.”
نيروئی با چنين برنامه‌ ای:” واقع بينی در برخورد با مارکسيسم، ارائه کمونيسم مستقل و سوسياليسم ايرانی؛ تأکيد بر هويت ملی و منافع کشور در برابر کمونيسم بين‌الملل؛ بی طرفی مثبت در سياست‌های جهانی و مواجهه با اردوگاههای قدرت؛ آينده نگری و تحليل‌های نو، استقلال همه جانبه، واقع بينی در برخورد با مذهب؛ طرح و تحليل نقاط ضعف روشنفکران و پيوند دادن آنها با جامعه و مردم؛ تحليل صحيح، کار بردی و واقع‌گرا؛ تحليل تاريخی از مبارزه و…”
ملکی دربارهء امپرياليسم آمريکا نوشته است:”…اينکه “امپرياليسم آمريکا، دشمن شمارهء يک ملّت هاست” به نظر من شعار پوچ، تهی و خالی از معناست. همين دشمن شمارهء يک ملّت ها در ايران با زور و فشار سعی کرد که جبههء ملّی [دوّم] را جانشين رژيم شاه کند و آنچه در قدرت داشت به شاه فشار آوُرد. اگر جبههء ملّی دوّم موفّق نشد، تقصير آن دشمن شمارهء يک نبود، … آنها مدت ها از شاه مأيوس شدند، در به در می گشتند تا نيروی جانشينی پيدا کنند. تفرقه و تشتّت، مانع اين بود که آلترناتيو پيدا شود و جانشينن رژيم گردد. و”…. من به جلال آل احمد توضيح دادم که روشنفکران رويهمرفته حالت روان شناسی خاص و مشترک دارند امّا ايدئولوژی مشترک ندارند. او در توضيح روشنفکر دچار مشکلات عجيبی شده بود… “. “… غرب زدگی آل احمد يک سوءتفاهم عجيبی راه انداخته که گويا غرب، يکپارچه است و جنبهء طبقاتی ندارد و هر چه در غرب می گذرد بيماری مربوط به سرمايه داری و امپرياليسم است و از هر آنچه غربی است بايد احتراز داشت”.(نامه های خليل ملکی).

2- ديدگاهی ديگر در باره ” فرهنگ ساز و نظريه پرداز” و انشعاب او از حزب توده : “….جريانی که به همّت خليل ملکی از حزب توده انشعاب کرد – اساساً – يک جريان فرهنگی بود که اعضاء شناخته شدهء آن عبارت بودند از: فريدون تولّلی، رسول پرويزی، جلال آل احمد، محمد علی خنجی، حسين ملک، ناصر وثوقی، هوشنگ ساعدلو، ابراهيم گلستان، نادر نادرپور، احمد آرام، که صادق هدايت نيز – گاه – در مباحثات آنان حضور داشت، اين جريان فرهنگی، ابتداء با انتشار هفته نامهء “نيروی سوم”و سپس با نشر ماهنامهء «علم و زندگی» و بعد: «انديشهء نو» (به سردبيری ناصر وثوقی) به تبليغ و ترويج ديدگاه های خويش پرداخت، هر چند که در طول زمان، تنها خليل ملکی بود که در عرصهء فعاليت های سياسی- تئوريک باقی ماند. می توان گفت که نيروی سوم از نظر تئوريک، مهم ترين حزب و تنها مکتب فکری مستقل چپ در برابر حزب تودهء وابسته به شوروی بود.( منبع شماره ۱۲)
خليل ملکی اثار نوشتاری و ترجمه های ارزشمندی از خود برجای گذاشت . وی به سه زبان انگليسی، آلمانی و فرانسه آشنائی داشت. و بيش از ۱۵ ترجمه و تأليف از او منتشر شده است :نقش شخصیّت در تاريخ ( پلَخانُف)، قهرمان تاريخ (سيدنی هوک)، انقلاب ناتمام (ايزاک دويچر)، فرهنگ اصطلاحات اجتماعی (توماس سوره)، کتاب سياه گرسنگی (حوزه دو کاسترو).”
ملکی با نام مستعار نيز مقاله می نوشت : درمجلهٔ “نبرد زندگی” با امضای “دانشجوی علوم انسانی” قلم ميزد
خاطرات خليل ملکی در گفتگو با هما کاتوزيان
http://fararu.com/fa/news/169729/%D8%AE%D8%A7%D8%B7%D8%B1%D8%A7%D8%AA–
4- محمد علی حقيقت سمنانی، يادی از زنده ياد خليل ملکی و قضيه انشعاب تاريخی، نگين، شماره ٨، دور جديد- تابستان۱٣۷٨
5- خاطرات نورالدين کيانوری، موسسه تحقيقاتی و انتشاراتی ديدگاه، انتشارات اطلاعات و تهران ۱٣۷۲
6- ويکيپيديا، در باره خليل ملکی
7- اقباس از: وب سايت دکتر کاتوزيان – خليل ملکی و مسأله مدرن‌ شدن ايران؛ گفتگو با همايون کاتوزيان
http://www.nedayeazadi.net/1393/01/8329
8- گفت‌وگوی زندگی‌نامه‌ای با داريوش آشوری – از اميد خليل ملکی تا ياس احمد فرديد- مهرنامه
http://www.mehrnameh.ir/article/2720/%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%
سايت تاريخ ايران، و فيس بوک ” خليل ملکی”9- 10-
11- خليل ملکی: انديشمندی تنها، علی ميرفطروس
http://news.gooya.com/politics/archives/2007/07/061527print.php
* بروتوس سياستمدار رومی و از نـزديکـان قيصـر (ژول سزار) که در توطئهء قتل او شرکت کرد و از پشت به او خنجر زد، وقتی قيصر او را در ميان قاتلان خود ديد از دفاع دست برداشت و فرياد کرد: تو هم، پسرم؟””
12- خاطرات خليل ملکی در گفتگو با هما کاتوزيان
http://fararu.com/fa/news/169729/%D8%AE%D8%A7%D8%B7%D8%B1%D8%A7%D8%AA–
13- پلخانف، نقش شخصيت درتاريخ، ترجمه خليل ملکی

منابعی ديگر:
-خاطرات سياسی خليل ملکی، به کوشش محمد علی همايون کاتوزيان – انتشارات رواق ۱۳۶۰
-عباس ميلانی: صد چهره قرن بيستم – خليل ملکی
– عباس ميلانی، نگاهی به شاه، نشرپرشين سيرکل، تورنتو- کانادا، سال ۱۳۹۲/۲۰۱۳
-بزرگ علوی: پنجاه و سه نفر – انتشارات نگاه ۱۳۸۹
بی بی سی فارسی- ايران – خليل ملکی، توده‌ای که حزب را ترک کرد
http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2012/01/120131_l44_tudeh_party_maleki_milani.shtml
-حزب نيروی سوم
http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=30795
– نامه های خليل ملکی، به کوشش امير پيشداد و محمدعلی همايون کاتوزيان
– ملکی، از انشعاب تا همراهی مصدق، محمدعلی همايون کاتوزيان
http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2012/01/120111_l44_tudeh_party_maleki.shtml
-در باره خليل ملکی، حزب سوسيال دموکرات ايران
_{http://www.spiran.com/fa/party/statute/geschichtespi/khalilmaleki.html}
– نامه احمد لنکرانی به مريم فيروز عضو کميته مرکزی حزب توده ايران و همسر کيانوری، گاهنامه جمهوری شماره ۵، سال ۱٣۶۰
– خاطرات نورالدين کيانوری، موسسه تحقيقاتی و انتشاراتی ديدگاه، انتشارات اطلاعات و تهران ۱٣۷۲
– مجله آرش ( پاريس) شماره ۷۹ ، آبان ۱٣٨۰
-حسن ماسالی ، سمينار ويسبادن آلمان ۲٨ و ۲۹ سپتامبر سال ۱۹٨۵ “درباره بحران جنبش چپ در ايران”
– ر.ک به نشريات و اسناد منتشر شده از سوی شورای عالی سازمان چريک های فدايی خلق ايران و سازمان چريک های خلق ايران (اقليت) در بهمن ماه ۱٣۶۴، و يا اسناد و کتاب های منتشرشده از سوی اين دو سازمان در رابطه با فاجعه بهمن ماه ۱٣۶۴ در کردستان، برای نمونه: اسناد کميسيون تحقيق و بررسی در مورد ۴ بهمن، از انتشارات سازمان فداييان خلق (اقليت)
– “تقی شهرام تيرباران شد”، ايرانشهر، شماره ۱٨ (دوره دوم) سوم مرداد ماه سال ۱٣۵۹
– سايت ” انديشه و پيکار ”
– محسن نجات حسينی ،” برفراز خليج” ، نشرنی ، تهران
– مازياز بهروز، شورشيان آرمانخواه يا ناکامی چپ درايران، ترجمه مهدی پرتوی ، انتشارات ققنوس( تهران)
– شهرام رفيع زاده و نيما تمدن، ترور در ايران، انتشارات اکنون و گلپونه، بهار ۱٣۷۹
– مسعود نقره کار: ترور شخصيت در جنبش چپ ايران
http://www.akhbar-rooz.com/article.jsp?essayId=12722
بيژن جزنی، تاريخ سی ساله، انتشارات مازيار ۱۳۵۷
-تخريب و ترورشخصيت: پروژه تبديل قهرمان به ضد قهرمان
http://terrore-shakhsiat.persianblog.ir/
THE SOCIAL PSYCHOLOGY Of CHARACTER ASSASSINATI0N