اشاره: مختومقلی فراغی شاعر کلاسیک بزرگ ترکمنهاست. او چه در فرهنگ و ادبیات جمهوری ترکمنستان و چه در ترکمن صحرای ایران از جایگاه ویژه ای برخوردار است. زادگاه وی روستای «حاجی قاوشان» از توابع شهرستان گنبد کاووس ترکمن صحرای ایران است و مقبره اش در روستای «آق توکای» در نواحی مرزی شمال این شهر قرار گرفته. آخرین هفته اردیبهشت هر سال در ترکمن صحرا به روزهای مختومقلی مشهور است و در شهرهای مختلف ترکمن نشین با حضور شعرا و محققان و بخشیها ( اوزانها) و گروههای فولکلوریک مراسمهای با شکوهی برگزار می شود. روز آخر مراسم به روستای آق توقای محلی که مختومقلی در آن آرمیده اختصاص دارد و در این روز دهها هزار تن از اهالی ترکمن صحرا و حتی علاقمندان به فرهنگ و ادب ترکمن از خارج ترکمن صحرا در روستای «آق توکای» حضور می یابند تا شاهد روزی با برنامه های متنوع فرهنگی در دل طبیعت بهاری باشند.

 هم اکنون نیز که روزهای آخر اردیبهشت 1402 را می گذرانیم، در ترکمن صحرا، مراسمهای بزرگداشت 290- مین سالگرد مختومقلی فراغی در جریان است . به این مناسبت مقاله ای کوتاه در معرفی این شاعر بزرگ آماده کرده ایم.

زندگینامه مختومقلی فراغی

مختومقلی فراغی (1807۔1724میلادئ) بزرگترین شاعر کلاسیک ترکمنهاست. به قولی پدر ادبیات ترکمن
بشمار می آید، اما این سخن بدان معنا نیست که قبل از وی شاعری ترکمن
نبوده است، بلکه آواز وی به خاطر تحولات عمیقی است که در قالب
و محتوای شعر ترکمن به وجود آورده است۔ تا آنجا که سروده هایش به
نحو خارق العاده ای در دل و ذهن و روح ترکمن ها نفوذ کرده است۔
او شاعری است که عمرش را با مطالعه و سفر و سیر و سلوک
گذرانده، درد اسارت را چشیده و همراه و همدل با مردم مظلوم صحرا بار
سنگین جنگها و غارتهای حکام را به دوش کشیده است۔ پدر مختومقلی
۔ دولت محمد آزادی ۔ نیز خود از شعرای بنام ترکمن است که آثاری چون
وعظ آزادی، حکایت جابر انصار و مناجات از او به یادگار مانده است، وی
تحصیلکردة مدارس خیوه بود و از علمای برجسته زمان خود بشمار
می آمد که پس از اتمام تحصیلات به میان ‎ایلش‏ برگشته به تدریس
و آموزش بچه های ترکمن پرداخته بود” و مختومقلی نیز اولین بار نزد او
به تحصیل پرداخت اما کسی که رسماً نخستین معلم اوست، شخصی به
نام «نیاز صالح» است۔
مختومقلی در عین حال که برای امرار معاش خانواده اش به کارهایی

‏مانند چوپانی، مسگری و زرگری مشغول بود، از تعلیم و تحصیل و مطالعه
دست برنمی داشت و به تحصیلات خود همچنان ادامه داد. ابتدا در
منطقة «قزل آیاق» در مدرسه ای به نام «ادریس بابا» و سپس در مدرسه
«کونگلده ش» بخارا تدریس می کرد و در آنجا با شخصی به نام «نوری
کاظم بن باهر»  که از ترکمنهای سوریه بود” و برای تدریس دعوت شده بود
آشنا شد و دوستیی عمیق میانشان شکل گرفت، اما اختلافات و
دودستگی در میان علمای بخارا سرانجام سنگینی اش را بر نوری کاظم و
مختومقلی فرود آورد، ابتدا نوری کاظم و سپس مختومقلی مجبور به ترک
مدرسه شدند و در کنار هم راهی تازه را در بیش گرفتند، و آن سیر و
سیاحت وکسب تجربه های جدید و دیدن سرزمینهایی تازه از نزدیک بود
که لازمه اندوختن دانستنیهایی نو و گستردن وسعت دید انسانی ست. به
اقتضای حال خود، و پیوندهای فرهنگی؛ راه کشورهای شرقی را در پیش
گرفتند. مقصد اول ایشان افغانستان و سپس هندوستان بود و مختومقلی
در شعری یادی از آن سرزمین زیبا می کند:
‏حق اوغروندا قربان دیر
‏جانیم دولتیم مالیم
‏کونگول یولا روان د یر
‏هندوستان ۔ دا خیالیم

(‏جان و بخت و داراییم
‏فدای را حق است
‏ودل ‏در خیال هندوستان
‏رهسپار راه)
‏
پس از شش ماه سیر و سفر در هندوستان، از طریق کابل به ازبکستان و
از آنجا به به ترکمنستان پا گذاشتند و سپس در خیوه به مدرسه شیر غازی
نامدارترین مدرسه آن زمان که در سال ۱۷۱۳ میلادی تأسیس شده بود
رو آوردند؛ مکانی که شوریده ترین عاشقان گرد آمده بودنده با پیرانی
غرق در حقیقت که دل هر مشتاقی جذب معنویتشان می شد و مختومقلی
یکی از آنان بود و مریدی شد عاشق و دلباخته، و طلبه ای تشنة علم و
تعلیم فلسفه و تاریخ، و فقه و ادبیات فارسی و عرب که نمود آن در
اشعارش پیداست.

‏مختومقلی با کوله باری از دانش و تجربه و دیدی تازه و دلی صاف به
میان ایل خود بازگشت تا دگر بار با آنها زندگی کند و شادی خود را با آنان
قسمت کند و در غمشان اشک بریزد۔
مختومقلی زندگی مشقت باری را از سر گذراند؛ مرگ پدر شکست
در عشقی که از نوجوانی بدان دل سپرده بود۔ از دست رفتن، ‎محبوبه اش
‏منگلی، که او را به زور به همسری مرد ثروتمندی داده اند، مختومقلی
تنگدست را زار و ناتوان ساخته بود.
قولدان گیدندیر دستانیم
گویا تند ن چیقدی ‎جانیم‏
‏گؤزی یاشلی منگلی خانیم
‎یوره گیم‏ ایچره نارقیلدی
(سروده هایم از دست رفته است
توگویی جان از تنم پروا زکرده است
و «منگلی» من با چشمان ‎اشکبارش
‏آتشی در دلم به پا کرده است)
‏دوران پس از نادرشاه عصر هرج و مرج بود و هریک از بازماندگان و
حکام در پی حکمرانی بودند و از سویی موضوع جدا شدن «افغانستان از ایران»
توسط احمد درانی که در این گیر و دار و کشمکشها، برادران «مختومقلی»
عبدالله و محمد صفا نیز طعمه مرگ می شوند و مرثیه های مختومقلی
بیانگر تصاویری دردآلود از آن زمان است. مختومقلی فرزند مصیبت و
رنج بود و شاهد مرگی پس از مرگی دیگر، پس از عشقی ناکام که ازدواج
می کند دو، پسر نوزادش را از دست می دهد و دیگر از او پسری نمی ماند
اما در عوض فرزندی از عصر خود برجای می گذارد که چکیدۂ تاریخ و
آئینه شکست ها و پیروزی ها و اندیشه ها وباورهای اوست، فرزندی که از
خون دل و لحظه لحظه‏ زندگیش مایه گرفته است و آن دیوان مختومقلی
است که یادگار و میراثی بزرگ در تاریخ ادبیات ترکمن ‎است.

‏مضامین اشعار مختومقلی
دیوان مختومقلی دنیایی بزرگ رادر می گیرد» هم منعکس كننده آمال و
ایده های اوست و هم بیانگر وضعیت اجتماع و تاریخ قوم ترکمن. به
دیوانش تنها ازیک بعد: اجتماعی،عرفانی ، اخلاقی یا داستانی نمی توان
نگریست. دیوان مختومقلی سرشار از مضامین گوناگون است، از مسائل
اجتماعی گرفته تا اشعار آتشین سیاسی؛ او همراه با مردم در سوگها اشک
ریخته، درد اسارت را کشیده است.

عاشقلاردان اؤتدی عشقینگ هواسی
تارتیلدی یازیلدی دوزخ پرده سی
داغدان آشیپ قیزیل باشینگ اورداسی

گؤزل ایلیم ویران قیلدی نیلأیین
و

مختومقلی قولی باغلی پریشان
عجب دستانیمدان قویمادی نشان
زنداندا اوتوردی پیرلرمیز, ایشان
ایده گیم کروه ندن یولدی نیلایین؟

در این سرزمین که دوزخ درآن دام ن گسترده
هوای عشق از سر عاشقان پریده است
ناگهان قزلباشهای از پشت کوه به این سو تاختند
واز سرزمین ‎زیبایم ویرانه ای ساختند
و
(مختومقلی اسیری دست وپا بسته است”
و سروده هایش همه برباد رفته
‎پیران د رکنج زندانها نشسته اند
‏آه، اکنون چگونه ا زکاروان راه جویم؟)

‏اشعار مختومقلی ‎آیینه‏ تمام نمای زمانۀ اوست، به قول شرقشناس
مشهور روس پروفسور برتلس او جام جم زمانش است۔ مختومقلی
نمی تواند دردی را ببیند و سخن نگوید، مخصوصاً وضع قشرهای فرودست جامعه
اشعار او سهم مهمی دارد. شاعر با زبانی ساده و صحرایی
 درباره دارایان و نداران چنین می سراید:
کیم نان تاپماز ایمگ
کیم یرتاپماز قویماغا
کیم دون تاپمازگیماگه
کیم تیرمه شالی ‎
‏(یکی نانی برای خوردن نمی یابد
‏یکی جا برای انباشتن
یکی جامه ای ساده نمی یابد
اما یکی دربی شال ترمه ایست)

و گاه با شهامتی صحرایی رو به امیران فریاد می کند:

دیی سلام مختومقلی دان باقی بولغان بگلره
آی دولار انجوم یاتار رسوایی خاص و عام اولار

(از قول مختومقلی به «بیگها» بگوبید
زمانی خواهد رسید که در روشنایی کامل ماه
که روی ستارگان را نیز می پوشاند
رسوای عالم خواهید شد.)
مختومقلی برای هر کسی پیامی دارد، که می تواند مطابق میل خود آن
را انتخاب می کند. او مضامین اشعارش را به مواردی خاص محدود
نمی کند و این، به خاطر دید باز و گستردة اوست نسبت به جهان، تو گویی
روی کوهی بلند نشسته، و به تمام مشغولیتهای انسانی از بلندی ‎
‏می کند.

او بزرگترین شاعر ملی ترکمنها شناخته می شود. در اشعارش هم شعرهای حماسی – اجتماعی و هم شعرهای عرفانی جایگاه ویژه ای دارند و از این نظر می توان او را هم فردوسی و هم حافظ ترکمنها دانست.

سخن را با جملاتی از بزرگان ادب و سیاست و شرقشناسان در مورد مختومقلی به اتمام می رسانیم.

صفرمراد نیازوف (رئیس جمهور سابق تركمنستان): مختومقلی فراغی تاج مرصع و پر تلاءلوی ستون روحی مردم تركمن است. طبع بلند و بزرگمنشی مردم تركمن ، شرم و حیای آنها و معیار عدل و انصاف آنها در اشعار این سخنور بزرگ نمایان است.

والری ولادیمیرویچ بارتلد: بین مردم ترك ، تنها تركمن ها هستند كه شاعری ملی همچون مختومقلی دارند.

یوگنی ادواردویچ برتلس: مختومقلی یكی از عقیق های گرانسنگ ادبیات شعری تركمن است و اوست كه در زمانه ی ما ، همچون نگینی بر انگشتری نو ، با نور خیره كننده ی خود می تابد.

چنگیز آیتماتف : قرن 18 در تركستان، قرن اشعار مختومقلی است. این شخصیت بزرگ سخنور كه بخشی از خزائن شعری جهان است ، توانسته با شعر سخن بگوید.

ای.س. براگینسكی : مختومقلی زبان تركمنی را كه زبان مادری اش بوده ، تا حد زبان ادبیات هنری ارتقاء داده است. او با این كار ، در ابتدای امر مردم خودش را به زبان ادبی رسانده است.

ناظم حكمت: مختومقلی شاعر من نیز هست. زبان او زبان من نیز هست. من چیزهای زیادی از مختومقلی می آموزم. او استاد من نیز هست. بین چیزهایی كه او آموخته ، می خواهم مخصوصاً بر روی یكی تأكید نمایم و آن مبارزه برای آزادی مردمش است.

سید محمد علی جمالزاده: در ترجمه كتاب جنگ تركمن مختومقلی را به لحاظ احیاء ادب و فرهنگ تركمن به عنوان فردوسی تركمنان معرفی كرده است.

• به نقل از مقدمه کتاب: زندگینامه و برگزیده اشعار مختومقلی فراغی، به اهتمام: عبدالرحمن دیه جی، انتشارات بین المللی الهدی، تهران، 1373.